Film incelemesi: Davranışsal ekonomi açısından A.R.O.G.

T&uuml;rkiye sinema tarihinin klasikleri arasına ismini yazdırmış bir yapıttır A.R.O.G.. Filmi izleyenlerdenseniz, kuşkusuz siz de g&ouml;z&uuml;n&uuml;zde canlandırmışsınızdır filmin ana karakteri Arif gibi &ldquo;bi milyon yıl&rdquo; &ouml;ncesine gitseniz nasıl bir hayatınız olacağını ve neler yapacağınızı. Siz paranın ge&ccedil;mediği, reklamın olmadığı, daha ateşin bile bulunmadığı bir zamana gitseniz neler yapacağınızı d&uuml;ş&uuml;nedurun, ben size yapmayacağınızı d&uuml;ş&uuml;nd&uuml;ğ&uuml;n&uuml;z şeyleri neden yapma potansiyeliniz olduğunu Arif-maymun etkileşimi &uuml;zerinden na&ccedil;izane anlatmak isterim. Filmi izleyenler Arif&rsquo;in hen&uuml;z bir milyon yıl &ouml;ncesine gitmeden &ouml;nce arkadaşından aldığı bir adet Viagra hapını sakız kutusuna attığını hatırlayacaktır. Komutan Logar&rsquo;ın kendisini bir milyon yıl &ouml;ncesine g&ouml;nderme planlarına hazırlıksız yakalanan Arif, kutuyu da hapı da kendisiyle Taş Devri&rsquo;ne g&ouml;t&uuml;r&uuml;r. Burada arkadaşı Taşo&rsquo;nun sevgilisini cezp etme girişimlerine katkıda bulunmak isteyen Arif, kutudan bir sakızı Taşo&rsquo;ya verip diğerini de kendi ağzına atar fakat kendi ağzına attığı sakız değildir. Macera da buradan sonra başlar. Arif&rsquo;in Viagra etkisi altında kalan hormonlarına hakim olabilmek ve &ldquo;yanlış bir şey&rdquo; yapmamak i&ccedil;in kendini kabiledeki kadınlardan uzak tutar ve ertesi g&uuml;n bir maymun ile beraber uyanır. Arif&rsquo;in yaşadığı bu keşmekeş, davranışsal bilimcilerin g&uuml;n&uuml;m&uuml;z&uuml;n en b&uuml;y&uuml;k zorluklarından dediği iki şeyi &ouml;zetliyor: irade g&uuml;c&uuml; ve otokontrol. Roy Baumeister İrade G&uuml;c&uuml; (Willpower) isimli kitabında kanımızdaki glukozdan, i&ccedil;inde bulunduğumuz saat dilimine kadar bir&ccedil;ok farklı fakt&ouml;r&uuml;n verdiğimiz kararlarda etkili olduğunu s&ouml;yl&uuml;yor. Baumeister&rsquo;a g&ouml;re bir g&uuml;nde 35 bin karar veriyoruz ve verdiğimiz her karar, bir sonraki kararın kalitesini d&uuml;ş&uuml;r&uuml;yor. Dan Ariely ise &ldquo;Karar İll&uuml;zyonu&rdquo;ndan bahsettiği bir TED konuşmasında &ldquo;Kararlarımızın kontrol&uuml;n&uuml;n elimizde olduğunu d&uuml;ş&uuml;n&uuml;yoruz fakat aslında bir&ccedil;ok farklı fakt&ouml;rden etkileniyoruz&rdquo; diyor. Bu fakt&ouml;rlerin i&ccedil;inde bulunduğumuz ortam, v&uuml;cudumuzdaki gıda oranı, duygusal vaziyetimiz, karşımızdaki kişiye karşı elektrik hissedip etmememiz ve kan şekeri oranımız gibi farklı etkenler bulunuyor. Bu farklı fakt&ouml;rler &ouml;zellikle t&uuml;ketim kararlarımız başta olmak &uuml;zere finansal kararlarımızın b&uuml;y&uuml;k &ccedil;oğunluğunda &ouml;nemli rol oynuyor. Ariely, University of California, Berkeley&rsquo;de yalnızca erkekler &uuml;zerine yaptıkları bir deneyde, katılımcılara iki farklı vaziyette cinsellik ve etik konular i&ccedil;eren sorular sorduklarını belirtiyor; birincisi herhangi bir şekilde d&uuml;rt&uuml;lmemiş, &ldquo;soğuk&rdquo; vaziyette ve ikincisi de &ouml;ğrencilere cinsel olarak d&uuml;rt&uuml;c&uuml; fotoğraflar g&ouml;sterildikten sonra. &ldquo;&Ouml;ğrencilerimiz, d&uuml;rt&uuml;ld&uuml;kleri her sefer &lsquo;soğuk&rsquo; oldukları vaziyete g&ouml;re sorulara &ccedil;ok değişik cevaplar verdiler. &Ouml;ğrencilerin 19 soruya verdikleri cevaplar d&uuml;rt&uuml;ld&uuml;kleri zaman cinsel olarak tuhaf aktivitelerde bulunma ihtimallerinin %72 arttığını g&ouml;steriyor,&rdquo; diyor Ariely. &Ouml;zetle her ne kadar kontrol&uuml;n elimizde olduğunu d&uuml;ş&uuml;nsek ve bunu d&uuml;ş&uuml;nmek hoşumuza gitse de verdiğimiz kararlar farkında olmadığımız bir&ccedil;ok fakt&ouml;rden etkileniyor. Dolayısıyla &ldquo;bir milyon yıl &ouml;ncesine gitsem bile maymunla işim olmaz&rdquo; demeyin, &ldquo;soğuk&rdquo; vaziyetinizle Arif&rsquo;in d&uuml;rt&uuml;lm&uuml;ş vaziyetini muhakeme etmeyin. A.R.O.G. k&ouml;y&uuml;n&uuml;n inşası ve mutlu emek&ccedil;iler Filmin en dikkat &ccedil;eken noktalarından bir diğeri A.R.O.G. k&ouml;y&uuml;n&uuml;n inşası sırasında &ccedil;alışanların ne kadar mutlu g&ouml;r&uuml;nd&uuml;ğ&uuml;. Kaya &ouml;nc&uuml;l&uuml;ğ&uuml;ndeki baskıcı kabilenin aksine herkese istediği gibi katkıda bulunması i&ccedil;in &ouml;zg&uuml;rl&uuml;k tanınan A.R.O.G.&rsquo;da inovasyon, keşif ve &uuml;r&uuml;n &ccedil;eşitliliği de artıyor. Davranışsal ekonomistler ve n&ouml;robilimciler artık &ccedil;alışanları yalnızca paranın motive etmediğini, paranın yanında yapılan işe y&uuml;klenen anlamlar, işin topluma ne derecede katkı sağladığı, zor fakat başarılabilir işlerin ekip &ccedil;alışmasını daha olumlu etkilediğini bilimsel &ccedil;alışmalarla ortaya koyuyor. N&ouml;roekonomist Paul Zak, Harvard Business Review dergisi i&ccedil;in kaleme aldığı &ldquo;G&uuml;venin N&ouml;robilimi&rdquo; isimli yazısında bu konuya ş&ouml;yle değiniyor: &ldquo;Bir ekibin &uuml;yeleri ortak bir hedefe ulaşmak i&ccedil;in beraber &ccedil;alıştıklarında, beyin aktiviteleri davranışlarını daha verimli bir şekilde koordine ediyor. Fakat bu yalnızca ortadaki hedefin somut ve ulaşılabilir bir sonucu olduğunda g&ouml;r&uuml;l&uuml;yor. Anlaşılmaz veya imkansız hedefler, insanların hen&uuml;z bir işe başlamadan vazge&ccedil;mesine neden oluyor.&rdquo; Yine Dan Ariely ve ekibi tarafından yapılan &ccedil;alışmalara g&ouml;re bir kişiyi yaptığı işe motive eden başlıca fakt&ouml;rler yapılan işin taşıdığı anlam, m&acirc;n&acirc; ve insanlara yardımcı olup olmayacağı d&uuml;ş&uuml;ncesi. Ariely, insanların yaptıkları işe inandıkları ve işte &ldquo;daha b&uuml;y&uuml;k bir anlam&rdquo; buldukları zaman &ccedil;ok daha verimli ve istekli &ccedil;alışacaklarını s&ouml;yl&uuml;yor. A.R.O.G. k&ouml;y&uuml;n&uuml;n inşası sırasında altyapıyı hazırlayan m&uuml;hendisler ve i&ccedil;inden geldiği gibi &ccedil;ocukları eğiten Mimi kadar &ouml;zg&uuml;r bir bi&ccedil;imde sanat&ccedil;ı ruhunu kullan Taşo&rsquo;nun da k&ouml;y&uuml;n estetiğine katkısı oluyor. Peki sonu&ccedil;? Sonu&ccedil; olarak k&ouml;y&uuml;n a&ccedil;ılışı bir fıskiye ile yapılıyor ve o zamanlar kaynaklara erişim kısıtlı olduğu i&ccedil;in olsa gerek ilk soru &ldquo;Suyu b&ouml;yle ziyan etmeyelim?&rdquo; oluyor. Arif&rsquo;in cevabı ise &ldquo;medeniyet&rdquo;i &ouml;zetliyor: &ldquo;Olur mu &ouml;yle şey? Medeniyetin sembol&uuml; bu, her k&ouml;yde var bundan.&rdquo; A.R.O.G.&rsquo;un bu k&ouml;y a&ccedil;ılış sahnesi davranışsal ekonomi a&ccedil;ısından izlediğimde aslında &ccedil;ok dokunaklı geldi bana. Zira Arif fıskiyenin a&ccedil;ılışı &ouml;ncesinde meydanda toplananlara &ldquo;Evet, arkadaşlar, alkışlıyoruz&hellip; Bak, b&ouml;yle&hellip;&rdquo; diyerek alkışlamayı &ouml;ğretiyor. Ve bir milyon yıl sonra, aşırı t&uuml;ketimden dolayı doğal kaynakları hızla erittiğimiz, altın, m&uuml;cevher merakımızdan dolayı doğanın katline izin verdiğimiz, k&uuml;resel iklim değişikliğini umursamadığımız bug&uuml;n başımıza ne geliyorsa bu ikisinden geliyor: alkış ve şaşa.