Davranışsal Ekonomi Ne Değildir?

Davranışsal Ekonomi Ne Değildir? &ldquo;Dr. Kuznets hi&ccedil;bir zaman gayrı safi milli h&acirc;sıla &uuml;zerinden hesaplanan ekonomik b&uuml;y&uuml;menin, insan refahına eşit olabileceği ill&uuml;zyonuna kapılmadı. Hatta kendisine bir kez &ouml;ğrencilerinin &ccedil;oğunun neden iş insanı değil de bilim insanı olduğu sorulduğunda Dr. Kuznets &lsquo;Hakikate duyulan tutku a&ccedil;g&ouml;zl&uuml;l&uuml;ğ&uuml; &ouml;nler&rsquo; cevabını vermiştir.&rdquo; The New York Times 17 Ekim 1971 Yukarıda belirtilen tarih, Dr. Simon Kuznets&rsquo;in gayrı safi milli h&acirc;sıla (GSMH) hesaplamasın i&ccedil;in 1934 yılında sunduğu form&uuml;l ile 1971 yılında aldığı Nobel &ouml;d&uuml;l&uuml;n&uuml;n bir g&uuml;n sonrasına denk geliyor. Tıpkı Adam Smith&rsquo;in Etik Değerler Kuramı&rsquo;nda insanın bencil doğası &uuml;zerine yaptığı uyarılar gibi Kuznets de bir ekonominin başarısının yalnızca rakamlar &uuml;zerinden değerlendirilemeyeceği uyarısını yapıyor. Ekonomilerin b&uuml;y&uuml;kl&uuml;klerinin &ccedil;oğunlukla tahminler &uuml;zerine yapıldığı bir d&ouml;nemde Kuznets&rsquo;in GSMH&rsquo;yi &ouml;l&ccedil;ebilmek adına geliştirdiği form&uuml;l, &ldquo;17. y&uuml;zyılın sonundan itibaren ekonomist ve istatistik&ccedil;ilerin tahmin i&ccedil;in kullandığı ara&ccedil;ları&rdquo; revize ederek onlara yeni bir hayat vermesi olarak nitelendirildi. Kuznets&rsquo;in GSMH form&uuml;l&uuml; 1944&rsquo;te D&uuml;nya Bankası ve IMF gibi kurumların kurulduğu Bretton Woods konferansında ekonomik boyutları belirlemek i&ccedil;in kabul g&ouml;rd&uuml; ve b&ouml;ylece &uuml;lkeler arasındaki ekonomik yarış bambaşka bir boyut kazanmış oldu. Bu tarihten sonra &uuml;lkeler askeri g&uuml;&ccedil;lerinin yanında ekonomik g&uuml;&ccedil;lerini de yarıştırmaya başladı ve silahlar kadar rakamlar da devletlerin odak noktası oldu. Fakat GSMH hesaplamasında doğal kaynakların s&ouml;m&uuml;r&uuml;lmesinden elde edilen gelir artı olarak yazılırken, doğaya verilen zarar hesaplamaya katılmadı. Şirket atıklarından zehirlenen insanların doktor harcamaları &ldquo;ekonomik b&uuml;y&uuml;me&rdquo; &ccedil;er&ccedil;evesinde değerlendirildi. Yoksul insanların durumundan faydalanarak %400&rsquo;lere varan faizlerle kredi veren şirketlerin &ldquo;piyasa değerleri&rdquo; 1 milyar doların &uuml;zerine &ccedil;ıktı. Kasıtlı olarak yanlış bilgi yayan internet siteleri 200 milyon eurodan b&uuml;y&uuml;k bir &ldquo;sekt&ouml;r&rdquo; yarattılar. Avustralya a&ccedil;ıklarında &ccedil;ıkarılan bir su, nakliyatı i&ccedil;in harcanan petrole, &ccedil;evreye zararına bakılmadan verimli pazarlama y&ouml;ntemleri sayesinde T&uuml;rkiye&rsquo;de satılmaya başlandı. Kısacası ekonomiler b&uuml;y&uuml;y&uuml;p genişledik&ccedil;e Smith ve Kuznets&rsquo;in uyarılarına rağmen &ldquo;insan&rdquo; ekonomik d&uuml;ş&uuml;ncenin merkezinden uzaklaştı. Kuznets&rsquo;e 1971 yılında GSMH form&uuml;l&uuml; i&ccedil;in Nobel Ekonomi &Ouml;d&uuml;l&uuml;&rsquo;n&uuml; veren komite de bu durumun farkına vararak 2002, 2017 ve 2019 yıllarında insanı merkezine alan davranışsal ve deneysel ekonomi uzmanlarını &ouml;d&uuml;llendirdi. Yani bilim de artık ekonomide 20. y&uuml;zyıl hesaplamalarının 21. y&uuml;zyılda işlemeyeceğine inandığının sinyallerini ciddi bir şekilde vermeye başladı. Devrim mi yenilenme mi? &Ouml;zellikle Richard Thaler&rsquo;ın 2017 yılında Nobel &ouml;d&uuml;l&uuml;n&uuml; kazanmasının ardından kuşkusuz son d&ouml;nemlerde pop&uuml;laritesi hızla artan davranışsal ekonomiyi duymuşsunuzdur. Bir&ccedil;ok kişi gittik&ccedil;e destek&ccedil;i kazanan bu alandan b&uuml;y&uuml;k beklentiler i&ccedil;erisine girerken, T&uuml;rkiye&rsquo;nin &ouml;nde gelen davranışsal bilimcileri bu beklentilere temkinli yaklaşıyor. Bilkent &Uuml;niversitesi&rsquo;nde davranışsal ekonomi &uuml;zerine dersler veren ve &ccedil;alışmalarda bulunan Dr. Emin Karag&ouml;zoğlu, &ldquo;İnsanlarda sanki davranışsal ekonominin bir devrim olduğu ve ekonomiyi baştan sona değiştireceği inancı var. Bunun doğru olmadığını onlara iyi anlatabilmek lazım&rdquo; diyor. &ldquo;Davranışsal iktisat psikoloji ve diğer sosyal bilimlerin elde ettiği bulguları kullanarak iktisadın insan davranışını daha iyi anlamasına ve daha iyi anlatmasına imk&acirc;n sağlıyor. Bu anlamda davranışsal iktisadın psikoloji ve iktisat arasında bir k&ouml;pr&uuml; rol&uuml; oynadığı s&ouml;ylenilebilir. Bunu yaparken ana akım iktisadın metodolojisini alaşağı etmek ya da yepyeni bir metodolojik a&ccedil;ılım yapmak gibi bir amacı olmadığı gibi b&ouml;yle bir sonucu da doğurmuyor. Tam tersine iktisadın formel disiplini, modelleme anlayışı, matematiksel niteliği ve sağlam istatistiki/ekonometrik analiz teknikleri davranışsal iktisat&ccedil;ılar tarafından g&ouml;zetilip, end&uuml;stri standardı olarak muhafaza ediliyor. İyi (davranışsal) iktisat&ccedil;ılar iktisadı sosyal bilimler i&ccedil;inde bulunduğu makbul konuma yerleştiren &ouml;zelliklerinin farkındalar. Davranışsal iktisat ve ana akım iktisat daha &ccedil;ok insan davranışı hakkında yaptıkları varsayımlarda faklılaşıyorlar. Ancak farklı varsayımlardan yola &ccedil;ıkarak, teorik ve uygulamalı &ccedil;alışmaları, benzer y&ouml;ntemler ile yapıyorlar. &Ouml;rneğin bir davranışsal iktisat modelinde, tam rasyonalite varsayımı yapan bir ana akım modelinin yerine, sınırlı rasyonaliteye (insanların sınırlı bilişsel kapasiteye sahip olması, gelecek ile ilgili beklentilerini oluştururken eldeki bilgiyi sistematik olarak yanlış kullanması ya da kendileri i&ccedil;in doğru/iyi olanı bilmelerine rağmen irade eksikliğinden dolayı hayata ge&ccedil;irememesi gibi) izin veren bir yapı inşa edip, tam rasyonaliteyi bir &ouml;zel durum olarak ele alıyorsunuz. Bu durumda &ouml;nereceğiniz iktisat politikaları da insanların sınırlı rasyonaliteye sahip olabileceği ger&ccedil;eğini hesaba katmış oluyor. Modelinizin her iki ihtimale (tam ve sınırlı rasyonalite) de izin vermesi, deneysel ya da diğer ampirik y&ouml;ntemlerle sınırlı ve tam rasyonellik hipotezlerini birbirine karşı test etmenize de imkan tanıyor. Bir diğer &ouml;nemli husus da davranışsal/psikolojik &ouml;ğelerin iktisat biliminin erken d&ouml;nemlerinde Adam Smith, Jeremy Bentham, Thorstein Veblen, Vilfredo Pareto, Arthur Pigou, Irving Fisher ve John Maynard Keynes gibi &ouml;nemli iktisat&ccedil;ıların eserlerinde hali hazırda yer almış olması. Dolayısıyla 1980 lerin başı itibariyle, iktisadın 1930 larda başlayan matematikselleşme s&uuml;reci &ouml;ncesindeki davranışsal k&ouml;klerine -daha formel, sağlam bir disiplin olarak- d&ouml;nmeye başladığını s&ouml;yleyebiliriz. Yani Adam Smith ile başlayan bir d&uuml;ş&uuml;nsel yapının, eldeki kavramsal ve uygulamalı analiz ara&ccedil;ları artık buna izin verdiği i&ccedil;in iktisatta tekrar yer bulması davranışsal iktisadı ortaya &ccedil;ıkarıyor. Bu anlamda iktisatta davranışsal yaklaşımın yaygınlaşmasını ve g&uuml;&ccedil;lenmesini bir &lsquo;devrim&rsquo;den ziyade iktisadın topyek&uuml;n halde tekam&uuml;l etmesi olarak nitelendirmenin daha doğru olacağı kanısındayım.&rdquo; Ortadoğu Teknik &Uuml;niversitesi&rsquo;nde (ODT&Uuml;) ekonomi dersi veren ve uzmanlık alanları arasında davranışsal ekonomi de bulunan Dr. M&uuml;r&uuml;vvet B&uuml;y&uuml;kboyacı da davranışsal iktisadın bir &ldquo;devrim&rdquo; değil, bir &ldquo;g&uuml;ncelleme&rdquo; olduğunu d&uuml;ş&uuml;nenlerden. &ldquo;Klasik iktisat modelleri insanların en komplike hesapları kolaylıkla yapabileceği, bir s&uuml;r&uuml; alternatifi aynı anda karşılaştırabileceği, ve insanların se&ccedil;im yaparken t&uuml;m bu karşılaştırmalar sonucu kendileri i&ccedil;in en iyi se&ccedil;eceği gibi varsayımlara sahiptir. Ne var ki yapılan bazı deneyler insanların ne hesaplamaları &ccedil;ok doğru bir şekilde yapabildiğini ne de her zaman kendileri i&ccedil;in en &ccedil;ok getiriyi sağlayan alternatifi se&ccedil;tiklerini g&ouml;stermiştir. Bu noktada insanların davranışlarını a&ccedil;ıklamak davranışsal ekonomiye d&uuml;şm&uuml;şt&uuml;r. Davranışsal iktisat sayesinde bir&ccedil;ok klasik iktisat modeli, insan davranışını daha &ccedil;ok a&ccedil;ıklamaya y&ouml;nelik olarak g&uuml;ncellenmiştir/g&uuml;ncellenmektedir. Dolayısıyla davranışsal iktisat insanların rasyonel olmadığını s&ouml;ylemez, insanların davranışlarını en doğru nasıl a&ccedil;ıklayabiliriz diye bakar.&rdquo; D&uuml;nya genelinde ekonomiler eski hızında olmasa da b&uuml;y&uuml;yor. ABD ekonomisi, tarihinin en uzun genişleme s&uuml;recini yaşarken toplumsal eşitsizlik artıyor, yenilen gıdaların kalitesi k&ouml;t&uuml;leşiyor, k&acirc;r amacı g&uuml;den şirketler g&uuml;n ge&ccedil;tik&ccedil;e daha g&uuml;&ccedil;l&uuml; hale geliyor, d&uuml;ş&uuml;k gelirli insanlar gittik&ccedil;e daha fazla borca giriyor, borcunu &ccedil;eviremeyen yoksul ancak zengini daha zengin etmek i&ccedil;in &ccedil;alışıyor, yani ekonomi politikaları yalnızca b&uuml;y&uuml;meye ve rakamlara odaklanmaya devam ettik&ccedil;e bir&ccedil;ok kişi bu b&uuml;y&uuml;menin dışında kalıyor. Davranışsal iktisat da ekonomiye bir &ldquo;devrimi&rdquo; değil, Adam Smith&rsquo;in, John Maynard Keynes&rsquo;in, Simon Kuznets&rsquo;in niyetlendiği gibi insanı merkezine alacak bir g&uuml;ncellemeyi getiriyor.