Dolarizasyon doğru anlaşılıyor mu?

T&uuml;rkiye&rsquo;de 80&rsquo;lerin sonlarında, 90&rsquo;ların başlarında maaşların alınır alınmaz d&ouml;vize d&ouml;n&uuml;ld&uuml;ğ&uuml;, &uuml;lkede kiradan alacağa, akrabadan borca kadar bir&ccedil;ok fiyatlamanın d&ouml;viz cinsinden yapıldığı d&ouml;nemler yaşandı. Son yıllarda ardı ardına yaşanan y&uuml;ksek oranlı değer kayıpları ve y&uuml;zde 10&rsquo;ların &uuml;zerinde kalıcılık arz eden enflasyon, bu &ouml;l&ccedil;&uuml;de olmasa da &ouml;nemli bir d&ouml;vize d&ouml;n&uuml;ş eğilimi yarattı. T&uuml;rkiye d&uuml;nyada hiperenflasyona gitmeden y&uuml;ksek enflasyonu en uzun s&uuml;rd&uuml;rebilmiş &uuml;lkelerden biri. Ancak elbette uzun yıllar bu durumun yarattığı &ouml;nemli yan etkiler hissedildi. Bunların başında paranın y&uuml;ksek enflasyona ya da ani hareketlenmelere karşı koruma refleksinin gelişmesi geliyor. Buna engel olmak isteyen hanehalkı &ccedil;oğu zaman &ccedil;areyi kendi parası yerine d&ouml;vize yatırmakta g&ouml;r&uuml;yor. Bu deneyimler dikkate alındığında dolarizasyon hem kavram hem de tasarruf bazında tercihlerin yansıtılması a&ccedil;ısından &ouml;nemli bir makro g&ouml;sterge olarak g&ouml;r&uuml;lmeye başlandı. Burada bazı doğru bilinen yanlışların &uuml;zerinden ge&ccedil;erek, dolarizasyonun tanımı tartışmalarının doğru yerden yapılmasına katkı sağlamayı ama&ccedil;lıyoruz. D&ouml;viz mevduatlarında her artış dolarizasyon anlamına gelmez D&ouml;viz mevduatlarında her artış dolarizasyon anlamına gelmez; aynı şekilde d&ouml;viz mevduatlarında g&ouml;rd&uuml;ğ&uuml;m&uuml;z her azalış da ters dolarizasyon anlamına gelmez. Dolarizasyon; yani tam T&uuml;rk&ccedil;esi ile &ldquo;para ikamesi&rdquo; bir &uuml;lke ekonomisinde yerleşik paydaşların; &ccedil;eşitli sebeplerle o &uuml;lkenin ulusal parası yerine; yabancı para tutması ve kullanması olarak tanımlanabilir. Peki paydaşlar neden &ldquo;dolarize&rdquo; olurlar? Genellikle bu sorunun cevapları geleceğe dair belirsizlikler başlığı altında toplanabilir. &ldquo;Dolarizasyon&rdquo; genelde iki başlık altında toplanır. Bir &uuml;lke; tamamen kendi ulusal parasını tedav&uuml;lden kaldırma yoluna gidebilir. Bunu dolarizasyonun en u&ccedil; noktası olarak tanımlayabiliriz. &Ouml;rneğin bir &uuml;lkenin ulusal parasının ani değer kayıplarına uğramış olması; alım g&uuml;c&uuml;n&uuml; belirgin bi&ccedil;imde azaltacağı i&ccedil;in dolarizasyona sebep olmuş olabilir. İşte bu tam dolarizasyondur. Diğer &ouml;l&ccedil;&uuml; ise &ldquo;Kısmi dolarizasyon&rdquo;. Aslında T&uuml;rkiye&rsquo;de &ouml;zellikle 2013 yılından bu yana T&uuml;rk lirasının dolar karşısında d&uuml;zenli olarak her yıl yıllık bazda değer kaybedişi, bizim &ldquo;kısmi&rdquo; dolarizasyonumuza yol a&ccedil;an asıl sebep olarak g&ouml;sterilebilir. Ufak bir notla; dolarizasyonun sadece dolar ile olmayacağının da altını &ccedil;izeyim. Dolarizasyon kelimesi ile kasıt herhangi bir konvertibl yabancı para ya da kıymetli maden olabilir. Peki &ldquo;dolarize&rdquo; olup olmadığımızı nasıl anlarız? Bireysel olarak sahip olduğunuz b&uuml;t&uuml;n d&ouml;viz hesapları ve i&ccedil;inde bulunan d&ouml;viz miktarları, Merkez Bankası nın da sisteminde yer aldığı i&ccedil;in ekonomik olarak belli noktalarda bilgi verir. &Uuml;lkenin ekonomik durumu değerlendirilmek istendiğinde d&ouml;viz tevdiat hesapları iyi bir g&ouml;sterge olarak kabul edilir. &Ouml;rneğin bu hesaplarda artış yaşanması; bir belirsizlik &ouml;ng&ouml;r&uuml;s&uuml; olarak kabul edilir. Toplam tasarruflarınız i&ccedil;inde d&ouml;vizin payı arttık&ccedil;a kabaca dolarize olmuş sayılırız. Ya da tam tersini d&uuml;ş&uuml;nelim. Yurt i&ccedil;i yerleşiklerin d&ouml;viz mevduatlarında d&uuml;ş&uuml;ş olunca; bu &ldquo;ters dolarizasyon&rdquo; olduğu anlamına mı gelir? Varsayalım ki; şirketinizin dış bor&ccedil; &ouml;demesi var. &Ouml;demeyi ger&ccedil;ekleştirdiğiniz takdirde, bankacılık sisteminde yabancı para mevuatınızda d&uuml;ş&uuml;ş olacak. Bu durumda dolarizasyon azaldı diyebilir miyiz? Hayır diyemeyiz. &Ccedil;&uuml;nk&uuml; bu işlemler doğrudan doğruya spot piyasada T&uuml;rk Lirası karşılığı d&ouml;viz sattığınız anlamına gelmeyebilir. &Ouml;rnek olarak 2018&rsquo;deki dolar mevduatlarının azalması ya da Naci Ağbal d&ouml;neminde artması g&ouml;sterilebilir. Her iki d&ouml;nemde para birimleri arasında ge&ccedil;işten ziyade bankacılık sistemine para girişi-&ccedil;ıkışı toplam d&ouml;viz mevduatı değişiminde belirleyici olmuştu. Bir de tabii parite etkisini de g&ouml;zden ka&ccedil;ırmamak gerekir. Paritede değişim, altın fiyatlarında hareket olması da toplam dolar cinsi d&ouml;viz mevduatlarını aşağı ya da yukarı y&ouml;nde etkileyebilir. Turizm ve ihracat kaynaklı girişler de d&ouml;viz mevduatlarını artırabilir Bir başka &ouml;rnek...Turizm sezonundayız. &Uuml;lkemize yurtdışında yaşayan T&uuml;rk vatandaşları giriş yapıyor ve &uuml;lkemizde harcama yapıyor. Yanlarında getirdikleri d&ouml;vizler, sistemde yabancı para mevduatını artırmış g&ouml;r&uuml;n&uuml;r. Ancak bu efektif bir giriştir. Yani yurtdışından gelen T&uuml;rk vatandaşı elindeki T&uuml;rk lirasını d&ouml;vize &ccedil;evirmemiştir. Doğrudan d&ouml;viz getirdiği i&ccedil;in bu durum dolarizasyonu artırmış gibi g&ouml;r&uuml;n&uuml;r; ancak aslında artırmamıştır. Yine bir başka &ouml;rnek&hellip; Cari fazla verdiğimiz d&ouml;nemlerde ihracat&ccedil;ı firmalar, ihracat alacaklarını bankaya yatırabilir. Bu ihracat alacakları, sistemde d&ouml;viz mevduatını artırdığı i&ccedil;in dolarizasyon olarak okunmamalıdır. &Ccedil;&uuml;nk&uuml; ihracat alacağı zaten d&ouml;vizdir, spot piyasadan T&uuml;rk lirasından d&ouml;nerek elde edilmemiş, zaten elde olan d&ouml;viz sisteme girmiştir. Bu &ouml;rnekler elbette &ccedil;oğaltılabilir. Ancak &ouml;zetinde Dolarize olduk veya Ters dolarizasyon başladı ifadelerini, sadece T&uuml;rk lirasından vazge&ccedil;ip d&ouml;vize d&ouml;nmek ya da d&ouml;vizden T&uuml;rk lirasına d&ouml;nmek olarak okumamakta fayda var. Aynı anda mevduat tabanının hem T&uuml;rk lirası, hem de d&ouml;viz cinsinden ne kadar b&uuml;y&uuml;d&uuml;ğ&uuml;ne bakmak &ldquo;dolarizasyon&rdquo; ya da &ldquo;ters dolarizasyon&rdquo; analizine katkı sağlayabilir.