Resesyondan kaçayım derken stagflasyona tutulmak

Salgın yılı olan 2020 d&uuml;nya ekonomisinin 2. D&uuml;nya Savaşı&rsquo;ndan bu yana yaşadığı en b&uuml;y&uuml;k &ccedil;&ouml;k&uuml;şle, 2021 yılı ise salgından &ccedil;ıkıp t&uuml;ketime yetişemeyen &uuml;retimin yarattığı enflasyonla bitti. Enflasyonla m&uuml;cadele edeyim ama ekonomi &ccedil;ok yavaşlamasın; yani resesyona s&uuml;r&uuml;klenmeyelim diyen merkez bankaları şimdi savaşla b&uuml;y&uuml;me ivmesini de kaybetme riskiyle karşı karşıya. Bu yazıda hem enflasyondan dolayı b&uuml;y&uuml;yemeyen; hem de b&uuml;y&uuml;yemediği i&ccedil;in enflasyon &uuml;reten bir ekonomik krizden; yani stagflasyondan bahsedeceğiz. Nedir bu stagflasyon? Bir ekonomi hem durgunsa, hem de durgunluk halindeyken bir de &uuml;zerine enflasyon &uuml;retiyorsa bu krizin adı stagflasyondur. Durgunluktan kasıt ise ; ekonominin ya &ccedil;ok az b&uuml;y&uuml;mesi ya da hi&ccedil; b&uuml;y&uuml;memesidir. 1965 yılında İngiliz politikacı Macleod bu terimi ilk telaffuz ettiğinde, ekonomistler b&ouml;yle bir krizin m&uuml;mk&uuml;n olabileceğine pek inanmıyordu. &Ccedil;&uuml;nk&uuml; d&ouml;neminde enflasyon talep kaynaklıydı; yani bir &uuml;lkede işssizlik azaldığında ya da istihdam arttığında talep doğduğu i&ccedil;in işsizlik ve enflasyon zıt ya da istihdam ile enflasyon ise birlikte y&uuml;kselirdi. İşsizliğin azalması ya da istihdamın artabilmesi i&ccedil;in ise b&uuml;y&uuml;me gerekliydi; nitekim sağlıklı b&uuml;y&uuml;yen bir ekonominin kendi &ccedil;apında bir enflasyon yaratması makul karşılanır. D&uuml;nya en son ne zaman stagflasyon g&ouml;rd&uuml;? Amerika Birleşik Devletleri&rsquo;nin 1970&rsquo;lerinin başı staglasyona &ouml;rnek g&ouml;sterilebilir. D&ouml;nemin başkanı Richard Nixon ABD&rsquo;yi Bretton Woods&rsquo;tan &ccedil;ıkardı. Ardından nerdeyse 10 yıl boyunca dolar diğer para birimlerine karşı değer kaybetti. Değer kaybeden dolar enflasyonist bir ekonomiyi beraberinde getirdi. Nixon; enflasyonu kontrol etmek i&ccedil;in hem &uuml;cret hem de fiyat kontrolleri uyguladı, ancak başarılı olamadı. 1973&rsquo;te OPEC&rsquo;in d&uuml;nyaya uyguladığı petrol ambargosu ise petrol fiyatlarını u&ccedil;urarak, enflasyona tuz biber oldu. ABD&rsquo;li şirketler artan maliyetler karşı &uuml;retimi kıstı; azalan arz enflasyonu daha da kam&ccedil;ıladı. &Uuml;retim kesintilerinin ise diğer sonucu ise işsizliğin artışı şeklinde oldu. Nihayetinde stagflasyon; 1975&rsquo;lerde ABD&rsquo;de ger&ccedil;ek oldu. Yumuşak iniş değil sert d&uuml;ş&uuml;ş Bazı yerlerde on yıllardır g&ouml;r&uuml;len en y&uuml;ksek enflasyon rakamlarına yanıt olarak, d&uuml;nyanın d&ouml;rt bir yanındaki merkez bankaları, Covid-19 un ilk ortaya &ccedil;ıkışından bu yana sağladıkları b&uuml;y&uuml;k teşviklerden d&ouml;nmeye hazırlanıyorlardı. Savaş &ouml;ncesi resesyona yol a&ccedil;madan bu kadar parayı nasıl geri &ccedil;ağıracağını d&uuml;ş&uuml;nen politika yapıcılar, şimdi bu kadar paranın yarattığı taleple gelen enflasyonun yanı sıra Ukrayna ve Rusya&rsquo;nın yaratacağı arz enflasyonu ile başa &ccedil;ıkmak zorunda. &Uuml;st&uuml;ne &uuml;stl&uuml;k enflasyonu yaratan arz şokunun ekonomik b&uuml;y&uuml;me &uuml;zerinde dolaştırdığı bulutlar; durgunluğun &ouml;tesinde daralma riskini de yanına &ccedil;ağırarak stagflasyon seslerini duymamıza sebep oluyor. Arz şoku t&uuml;m d&uuml;nyayı nasıl etkisi altına alır? Salgın sonrası &uuml;lkelerin t&uuml;m g&uuml;&ccedil;leri ile ekonomilerini kurtarmaya &ccedil;alışması tabi ki talebi k&ouml;r&uuml;klemekle sonlandı. Talep arzın &ouml;n&uuml;nde koşunca emtia fiyatları sı&ccedil;radı. Bu sene &ccedil;ıkan Ukrayna-Rusya savaşı, her iki &uuml;lke de &ouml;nemli emtia ihracat&ccedil;ıları olduğu i&ccedil;in artık daha da y&uuml;ksek fiyatlardan bahsediyoruz. Bu iki &uuml;lkenin &ouml;nemini birka&ccedil; c&uuml;mle ile vurgulamak gerekirse; Rusya d&uuml;nyanın en b&uuml;y&uuml;k &uuml;&ccedil;&uuml;nc&uuml; petrol, ikinci en b&uuml;y&uuml;k doğalgaz &uuml;reticisi, en b&uuml;y&uuml;k &ccedil;elik, nikel ve al&uuml;minyum &uuml;reticisi ilk beş &uuml;lkeden biri, aynı zamanda d&uuml;nyanın en b&uuml;y&uuml;k buğday ihracat&ccedil;ısı; hatta d&uuml;nyanın buğday ihracatının y&uuml;zde yirmisi Rusya tek başına yapıyor. Ancak buğdaya gelmeden, dikkat etmek gerekirse d&uuml;nya ticaretinden en b&uuml;y&uuml;k pay alan sekt&ouml;rlerin girdilerinde ne kadar b&uuml;y&uuml;k rol oynadığına değinmek isterim. Zaten emtia fiyatlarındaki artış, navlun, lojistik sorunları bir yana hammadde ve ara mal tedariği d&uuml;nyanın otomotiv, havayolları, denizyolları ve bunları kullanan herkesi etkileyecek. Sadece havayolu şirketlerinin toplam maliyetlerinin &uuml;&ccedil;te biri kendi başına yakıt maliyeti olduğu d&uuml;ş&uuml;n&uuml;l&uuml;rse daha yılbaşından bu yana maliyetleri y&uuml;zde 40 arttı bile. Ukrayna ise d&uuml;nyanın birinci ay&ccedil;i&ccedil;eği, altıncı mısır, yedinci buğday &uuml;reticisi. Hatta ve hatta arpadan, soya fas&uuml;lyesine kadar bir&ccedil;ok &ouml;nemli tohumun &uuml;reticisi. Rusya&rsquo;nın buğday liderliğini de buraya eklersek gıda enflasyonu kapıları zorluyor desek yanlış olmaz. Nitekim D&uuml;nya Gıda Programı zaten savaş &ouml;ncesinde de stokların kıt olduğu uyarısını yapmıştı ve iklim koşulları hasat d&ouml;nemine dair umut vadetmiyor. Gelişen &uuml;lkelere biz de dahil olmak &uuml;zere hali hazırda y&uuml;ksek olan gıda enflasyonu bu yıl daha da yukarı y&ouml;nde riskler taşır hale geldi. Gelişen &uuml;lkelerde gıda maddelerinin t&uuml;ketim ağırlığı gelişmiş &uuml;lkelere g&ouml;re daha y&uuml;ksektir. T&uuml;m gelişen &uuml;lkelerin gıda sepetinin toplam sepet i&ccedil;inde ağırlığı y&uuml;zde 25 seviyesindedir, T&uuml;rkiye&rsquo;nin gıda sepeti bu ortalamaya paralel. Hindistan, Kambo&ccedil;ya, Tayland gibi &uuml;lkeler ise y&uuml;zde 40 &lsquo;ın &uuml;zerinde gıda ağırlığı ile ortalamayı en &ccedil;ok yukarı &ccedil;eken &uuml;lkeler olarak sıralanabilir. Fiyatlamalara stagflasyon dahil mi? Tahvil faizleri b&uuml;y&uuml;menin yavaşlamasını ve enflasyonun sert y&uuml;kseleceğini fiyatlarken aslında merkez bankalarının manevra alanının &ccedil;ok fazla olmayışı en sert fiyatlamanın neden buradan ge&ccedil;tiğinin gerek&ccedil;esi olarak g&ouml;sterilebilir. D&uuml;ş&uuml;k faizle, ekonomide bol para ile yakalandıkları bu ortamda enflasyonu durdurmak i&ccedil;in b&uuml;y&uuml;meden vazge&ccedil;mek zorunda kalacaklar. Enerji fiyatlarında bu denli y&uuml;ksek artış; ekonominin her paydaşına yansıyacak. T&uuml;keticinin alım g&uuml;c&uuml;n&uuml; azaltacak, &uuml;reticinin azalan t&uuml;ketimin yanı sıra ve artan maliyetlerle baskı altındaki marjlarını y&ouml;netmesi gerekeceği i&ccedil;in daha az &uuml;retmesine sebep olacak. Dolayısıyla başroldeki enerji maliyetleri d&uuml;nyanın t&uuml;ketimini ve &uuml;retimini vurarak hem b&uuml;y&uuml;meyi yavaşlatacak, hem de enflasyon yaratacak. Enerji maliyetlerini konuştuğumuz s&uuml;rece stagflasyon hep bir ihtimal. Enflasyonu konuştuğumuz s&uuml;rece ise faizlerde y&uuml;kseliş masada kalacak. Hisse senetleri ise şimdilik riskleri g&ouml;zardı ediyor. S&amp;P 500 endeksi t&uuml;m zamanların zirvesinden sadece y&uuml;zde 4 aşağıda. Ama ne zaman ki bilan&ccedil;o sezonu başlar ve biz en b&uuml;y&uuml;klerin tedarik sıkntılarından, girdi maliyetlerinin y&uuml;ksekliğinden şikayet&ccedil;i olduklarını duyarız; o zaman şuan g&ouml;rd&uuml;ğ&uuml;m&uuml;z primli borsalar pembe g&ouml;zl&uuml;klerini &ccedil;ıkarması zaman almayacaktır, &ccedil;&uuml;nk&uuml; stagflasyon şuan kimsenin konuşmak istemediği, ama akılların bir k&ouml;şesini kurcalayan en &ouml;nemli kriz olarak beklemekte.