Zam şampiyonu patates ve kuru soğandan çıkarılacak dersler
Patates ve kuru soğan fiyatları bu aralar yeniden gündemde.
Nasıl gündem olmasın?
Bütçe dostu olarak bilinen her iki sebzenin de fiyatı son 1 yılda üçe katlanmış durumda.
Gözler yeniden patates ve kuru soğan etiketlerine çevrilince biz de konuya biraz detaylı bakalım istedik.
Geçen hafta Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) Temmuz ayına ilişkin enflasyon verilerini açıkladı.
Gıda enflasyonu aylık bazda yüzde 3.15 artarken, yıllık bazda yüzde 94.65 yükseldi.
Son 1 yılda fiyatı en çok artan gıda ürünlerine baktığımızda ise ilk sırada aralarında patates ve kuru soğanın yer aldığı yumru bitkiler yer alıyor.
TÜİK, geçtiğimiz Nisan ayına kadar enflasyon sepetinde yer alan tüm ürünlerin aylık fiyat hareketlerini kalem kalem açıklıyordu.
Her nedense Mayıs itibariyle buna son verdi. Dolayısıyla patates ve kuru soğanın fiyat hareketlerini artık detaylı şekilde izleyemiyoruz. Fiyatlar yerine Endeks yayınlanıyor. Endeks’te yer alan “patates ve bazı yumru bitkiler” grubunun son 1 aydaki fiyat artışı yüzde 9.3 iken, son 1 yıldaki fiyat artışı yüzde 274.
Ama bunlar görece iyimser rakamlar…
Yüzde 274’lük zammın neresi iyimser diyenler için bir de Türkiye Ziraat Odaları Birliği’nin (TZOB) her ay yayımladığı üretici-market fiyatlarına yönelik verileri paylaşalım.
TZOB’a göre, Temmuz 2021’de marketlerde 2.5 TL olan patates bu yılın Temmuz ayında 10.97 TL’den satıldı. Yani son bir yılda patates yüzde 339 zamlanmış gözüküyor.
Kuru soğanda da tablo çok farklı değil.
Geçen yılın Temmuz ayında marketlerde kilogramı 2.39 TL’den satılan kuru soğan, bu yıl 9.61 TL’den satılıyor. Bir başka deyişle kuru soğan son 1 yılda yüzde 302 zamlanmış durumda.
Türkiye Halciler Federasyonu Başkanı Yüksel Tavşan’ın paylaştığı veriler de TÜİK’ten ziyade TZOB’un verilerini teyit ediyor.
Yüksel Tavşan, hal esnafı olarak patates, kuru soğan, limon ve domates dörtlüsünü çok yakından takip ettiklerini belirtirken, patates ve kuru soğan fiyatındaki artışın 4-5 kat olduğunu ifade ediyor.
ÜRETİMDEN KAÇIŞ VAR
Geçen yıl Temmuz ayında hallerde ortalama 2.1 TL olan patatesin 2022 Temmuz ortalaması yüzde 329 artış ile 9 TL’nin üzerinde gerçekleştiğini kaydeden Tavşan, geçen yıl hallerde ortalama 1.55 TL seviyesindeki kuru soğan fiyatının bu yılın Temmuz ayında yüzde 352 artışla 7 TL’nin üzerinde bir fiyatı gördüğüne dikkat çekiyor.
Peki ne oldu da patates ve kuru soğan fiyatları yeniden el yakmaya başladı?
Yüksel Tavşan, geçen yıl ile bu yılın fiyatlarını karşılaştırırken kuru soğandaki gelişmeleri şöyle özetliyor: “Bu fiyat artışlarının bir kısmı yükselen girdi maliyetleri ile ilgili... Bir kısmı ise plansızlık ve üretici fiyatlarındaki seyirle bağlantılı... Kuru soğanda durum çok daha çarpıcı. Geçen yıllarda para etmediğinden dolayı üretici kuru soğan ekilişinden kaçar olmuş. Bu da bizim tek yıllık bitkilerde aslında rastgele bir ürün yelpazemiz olduğunu gösteriyor. Tarımsal üretimi istikrarlı bir şekle döndürmek için planlama veya yönlendirmeye gitmekten başka çare yok. Bunu yapmadığımız takdirde üreticilerimiz de – kendine göre de haklı olarak- hangi üründen daha fazla kazanacağını düşünürse ertesi yıl o ürüne yöneliyor.”
TZOB’a göre üretici fiyatlarındaki artışta, kuru soğan ve patates arzının yetersizliği etkili.
Ama konuyu biraz daha eşeleyince fiyat artışlarında birden fazla sebep olduğu ortaya çıkıyor.
Tohum Sanayicileri ve Üreticileri Alt Birliği (TSÜAB) Yönetim Kurulu Üyesi Ökkeş Yıldırım, patatesi tohumdan pazarlama aşamasına kadar en iyi bilen ve yakından takip eden isimlerden biri.
Bu yılın başından itibaren patates fiyatlarının yüksek seyrettiğini hatırlatan Yıldırım, Çukurova başta olmak üzere belirli bölgelerde aşırı soğuk ve don vakaları yüzünden verimlerde kayıplar yaşandığını söylüyor.
PATATES TOHUMU İTHAL
Öte yandan girdi maliyetlerindeki artışa dikkat çeken Yıldırım, patatesin dekar başına en fazla gübre ve su kullanılan tarım ürünü olduğunun altını çiziyor.
Mazot fiyatlarındaki artışa bağlı nakliye maliyetlerindeki yüksek seyre dair ise şu bilgileri paylaşıyor: “Geçen yıl 250-300 TL bandındaki patates kamyonlarının nakliye maliyeti şu aralar 1.000-1200 TL arasında değişiyor.”
Yıldırım, çuval, ip gibi diğer girdilerde son 1 yıllık artışın yüzde 400 civarında olduğundan bahsederken, hasadı yapılan ürünlerin işçilik maliyetlerindeki artışı da es geçmiyor. Geçen yıl 80-100 TL bandındaki yevmiyenin şimdilerde 300 TL’ye yaklaştığı bilgisini veren Yıldırım, “Girdilerdeki artışları hesap ettiğinizde ürün fiyatı maliyetinin altında kalıyor. Bundan sonra tüketici patatesi ucuza yiyemez. Tüm girdiler ithal. Patatesin tohumu bile yüzde 90-95 oranında yabancı menşeili. Patates tohumunu ağırlıklı Hollanda’dan ithal ediyoruz. Önümüzdeki dönemde patates fiyatları ucuzlamayacak. Bu maliyetlerle bu fiyatları maalesef kanıksamak durumunda kalacağız” diyor.
Patatesteki fiyat artışına karşın talebin de güçlü olduğunu ifade eden Yıldırım’a göre, alım gücü azalan vatandaş et ve daha pahalı sebzeler yerine kilogram fiyatı bugünlerde 10-12 TL civarında seyreden patatesi tercih ediyor.
Aslında patates geçen yıla göre oldukça pahalı hale gelse de besleyici ve doyurucu özelliği göz önüne alındığında birçok gıda ürününe göre hâlâ görece ucuz kalmaya devam ediyor.
Patates ve kuru soğan fiyatlarının yeniden tartışılmaya başlandığı şu günlerde gıda enflasyonuna karşı şu 3 soruya yanıt aranıp kafa yorulmalı diyor Ökkeş Yıldırım: “Üretim planlamasını nasıl yapacağız? Tohumda dışa bağımlılığı nasıl bitireceğiz? Girdileri nasıl düşüreceğiz?”
ÜRETİCİ KURU SOĞANA KÜSTÜ
Gelelim kuru soğan fiyatlarındaki artışın sebeplerine…
Tıpkı patateste olduğu gibi kuru soğan da ilkbahar aylarında olumsuz hava şartlarından nasibini almış. Konuştuğumuz üreticiler, iklim şartları elverişli olmadığı için ekilişlerin sağlıklı şekilde yapılamadığını, yapılanların da ilkbahardaki aşırı yağışlar sonucu yabancı ota boğulduğunu ve mantar hastalığı yaşandığını ifade ediyor.
Bazı üreticiler ise soğan tarlalarını çimlendiği ve kuruduğu gerekçesiyle bozmak zorunda kalmış.
Ankara’nın Sincan İlçesinde yıllardır soğan üretimi gerçekleştiren çiftçi Şakir Çoban’a kuru soğan fiyatındaki artışın nedenlerini soruyoruz.
Geçmiş yıllara nazaran soğan tohumu ve zirai ilaç satışlarında yarı yarıya düşüş olduğunu ifade eden Çoban, “Kuru soğan 2020-2021 dönemlerinde para etmedi. Depolarda soğanları çürüyen ve zarar eden üreticilerin önemli bir kısmı özellikle bu bölgede silajlık ve dane mısır üretimine yöneldi. Bir kısmı da geçen yıl para ettiği gerekçesiyle yağlık ayçiçeği ekti. Dolayısıyla üretici kuru soğan ekmekten vazgeçti. Adana’da Nisan sonu Mayıs başı gibi ilk turfanda soğan hasadı başladığı için kuru soğanda gelecek yıl bahara kadar fiyatlar yüksek seyreder” diyor.
Fiyatlardaki artışın tek sebebi üretimden kaçış değil. Üretimde kalanların yüzleştiği yüksek girdi maliyetleri de bir diğer etken.
Son 1 yılda elektrik faturasının yüzde 150 arttığından yakınan Çoban, gübre fiyatlarını artık takip edemez duruma geldiklerini söylüyor.
Şakir Çoban, “Artık genç çiftçi yok. Kimse bu işi yapmak istemiyor. Hasat zamanı işçi bulamıyoruz. Yalnızca Suriyeli işçiler var. Geçen yıl 90-100 TL olan yevmiyeler bu yıl en az 200 TL. Üretim planlaması olmadığı için önümüzü göremiyoruz. Böyle giderse ben de yavaş yavaş üretimi bırakmayı düşünüyorum” diyor.
PATATES VE SOĞANIN KISIR DÖNGÜSÜ
Bugünkü fiyat tartışmalarını daha iyi idrak etmek adına gelin 4-5 yıl geriye dönüp hafızalarımızı biraz tazeleyelim…
2017 yılından 2018’in ilk yarısına kadar hem patates hem de kuru soğan fiyatları 1.5-2 TL seviyesindeydi ve üreticiler maliyetler karşısında zor bir yıl geçirdi. Ama marketlerde fiyatlar “uygun” gözüktüğü için kimse zarar eden üreticinin feryadına pek kulak asmadı.
2018’in ikinci yarısı hem depolarda hastalık sebebiyle çürüyen ürünler hem de daha önceki yıllarda bu üründen zarar ettiği gerekçesiyle kuru soğan ve patates üretmekten vazgeçenlerin de etkisiyle azalan üretim, fiyatları yukarı tırmandırdı.
2019’a girdiğimizde ise kuru soğan ve patates fiyatlarının 8-10 TL seviyelerine kadar yükselişine şahit olduk. Ürünlerini her yıl olduğu gibi depolarda muhafaza ederek tüm yıl boyunca tüketicinin patates ve soğan ihtiyacını sağlayan üretici ve tüccarlar stokçuluk ile suçlanırken bir de “terörist” damgası yediler.
Bunun üzerine patates ve kuru soğan ithalatı için kapılar sonuna kadar açıldı. Hatta Şubat 2019’da kent merkezlerinde uzun kuyrukların oluştuğu tanzim satış noktalarında kilogramı 3 TL’den zararına satışa çıkarıldı.
2019 ikinci yarısında her iki ürünün de fiyatları gevşedi ve yılsonuna doğru yeniden 1.5-2.5 TL aralığına çekildi.
İHRACAT YASAKLANDI
2020’nin başında ise ekonomi yönetimi, 2019 yılında yaşanan ‘kötü tecrübenin’ tekrar etmemesi adına çareyi kuru soğan ve patates ihracatını yasaklamakta buldu.
İçeride fiyatları baskılamak ve gıda enflasyonuna yönelik olası bir sürprizin önüne geçmek adına alınan bu karar, üretici ve ihracatçıyı vurdu.
2020 genelinde ise girdi fiyatlarındaki artışı konuşmamıza rağmen pandemi ve ihracat yasağının etkisiyle kuru soğan ve patates fiyatları 2-2.5 TL seviyelerinde kaldı.
2021 yılında da tablo pek değişmedi. Hatta üreticinin elinde kalan patates ve soğanlar Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın talimatıyla TMO tarafından alımı yapılarak valilikler tarafından büyükşehirlerde ihtiyaç sahibi vatandaşlara törenler eşliğinde bedava dağıtıldı. İşte bu süreçte artan maliyetler ve düşük üretici fiyatları bir kısım üreticiyi küstürdü. Ve şimdilerde yeniden yükselen patates ve kuru soğan fiyatlarını konuşur olduk.
